مسجد جامع امام حسین(ع) شهر اندیشه

خانواده یکی از نظام های اولیه جوامع بشری است که با وجود تحولات اساسی در اهداف و کارکردهای خود ثابت مانده و هنوز در همه جوامع، اهمیت اساسی دارد. خانواده یکی از نظام های اولیه جوامع بشری است که با وجود تحولات اساسی در اهداف و کارکردهای خود ثابت مانده و هنوز در همه جوامع، اهمیت اساسی دارد. خانواده مناسب ترین نظام برای تأمین نیازهای مادی و روانی بشر بوده و بهترین بشر را برای تأمین امنیت و آرامش روانی اعضا، پرورش نسل جدید و اجتماعی کردن فرزندان و برآورده ساختن نیازهای عاطفی افراد فراهم نموده است. با این حال در عصر حاضر نظام خانواده دچار مشکلات و چالش های اساسی شده و حتی گاه اساس و تمامیت آن نیز زیر سؤال رفته است.
با وجود تحولات اجتماعی، صنعتی و علمی، مشکلات متعددی برای خانواده در اکثر جوامع از جمله جامعه ایران پدید آمده و اختلافات خانوادگی و طلاق و فرزندان بی سرپرست و بزه کاری نوجوانان و جوانان نشان دهنده مشکلات اساسی موجود در جامعه است. می توان اذعان کرد بخش عمده ای از مشکلات جامعه ریشه در مسایل خانواده دارد و چنان چه محیط خانواده سرد و بی روح باشد، زمینه ساز ناهنجاری های مختلف خواهد شد.
از آن جایی که رشد و بالندگی. هر انسانی در همین جامعه کوچک (خانواده) آغاز می شود، بنابراین آرامش روحی و سلامت افراد در خانواده موجب سلامت جامعه خواهد بود، کلمات معصومین(ع) و سیره خانوادگی آن ها و روشن گری های راهگشای قرآن کریم، در تحکیم پایه های خانواده نقش بسزایی دارند.
در مقاله حاضر سعی شده است عوامل به وجود آورنده انس و الفت و آرامش روحی و روانی در خانواده بیان شود که با هم آن را از نظر می گذرانیم.
عوامل انس و الفت در خانواده
«و از نشانه های ]قدرت و ربوبیت[ او این است که برای شما از جنس خودتان همسرانی آفرید تا در کنارشان آرامش یابید و در میان شما دوستی و مهربانی قرارداد. یقیناً در این ]کار شگفت انگیز[ نشانه هایی است برای مردمی که می اندیشند.» (روم/۲۱)
طبق این بینش قرآنی، خانواده، نشانه ای از رحمت، عطوفت و حکمت اوست. و شایسته است صفات رحمت و جمال حضرت پروردگار در یک خانواده سالم خودنمایی کند و در محیط آن نشانه ای از عدالت، رحمت، علم و حکمت، خداوند و سایر صفات الهی به نوعی نمایان گردد.
بنابراین بنیان خانواده که مهم ترین عامل در ساختار شخصیت افراد و جلوه ای از رحمانیت پروردگار است باید همواره همچون دژی مستحکم در برابر انحرافات، لغزش ها و آفات و آسیب های مهم اجتماعی تقویت شده و ارتباط اعضای آن براساس رحمت، مودت بویژه رابطه قلبی و عاطفی میان زن و شوهر استحکام یابد.
آدمی از سویی ذاتا شخصیت خود را دوست دارد و پیوسته تلاش می کند که به سوی اعتلا و ترقی شخصیت خویشتن گام بردارد و از سوی دیگر انسان که از ماده انس اشتقاق یافته به موانست و الفت، شدیداً نیازمند است. او دوست دارد بیشتر به سوی افرادی که عزت نفس و شخصیتش را مورد توجه قرار می دهند جذب شده و با آنان مأنوس گردد. پس برای تحکیم روابط میان اعضای خانواده باید با ایجاد فضایی عاطفی، با تقویت غریزه موانست و بهره گیری از حس حب ذات همراه با درک نیازها و خواسته های مشروع طرفین اقدام نمود.
محبت یک پیوند دو طرفه است و اظهار محبت و ابراز آن بنیان زناشویی را استوار می سازد. در بسیاری از موارد در مشکلات خانوادگی ابراز محبت می تواند راه گشا باشد. خداوند در آیه فوق محبت را از آثار قدرت و نعمت های بزرگ و از نشانه های عظمت خداوند برشمرده و بر بندگان منت نهاده است.
امام رضا«ع» در این مورد می فرمایند: «بعضی از زنها برای شوهرشان بهترین غنیمت هستند، زنانی که به شوهرشان اظهار محبت و عشق می کنند.»(۱)
و رسول خدا«ص» می فرمایند: «هر چه ایمان انسان کامل تر باشد به همسرش بیشتر اظهار محبت می نماید.» (بهار/۱۰۳/۲۲۸)
از محتوای آیات و روایات می توان راه کارهای زیر را به منظور ایجاد فضای محبت آمیز به دست آورد:
۱) استفاده از مهمترین لقب ها
هر کسی نام خود را دوست دارد و در فرهنگ اسلام نیز تلاش شده علاوه بر نهادن نام های نیک برای افراد از به کاربردن الفاظ نازیبا نسبت به هم پرهیز شود. خداوند در سوره حجرات آیه یازدهم مردم را از به کار بردن القاب زشت برای هم نهی می کند و یادآور می شود که همدیگر را با القاب مهرانگیز خطاب کنید تا مایه عطوفت و مهربانی گردد.
براساس این راهکار قرآنی، زن و شوهر و سایر اعضای خانواده برای تقویت ارتباط خود باید از بهترین و دوست داشتنی ترین القاب و اسامی بهره گیرند و صفا و صمیمت را در فضای خانواده حاکم سازند. پیامبر اسلام(ص) در این رابطه به خانواده های مسلمان یادآور می شود: سه چیز دوستی و محبت را در میان دو مسلمان تقویت می کند و صفا و صمیمیت را در میان آنان حاکم می سازد:
۱) هنگام ملاقات با خوشرویی و چهره ای گشاده برخورد کند. ۲- برای برادر مسلمان خود جا باز کند و برای نشستن او جایی شایسته نشان دهد. ۳- به بهترین نامی که دوست دارد او را صدا بزند. رسول اکرم(ص) هنگامی که همسران خود را مورد خطاب قرار می داد از بهترین نام ها و دوست داشتنی ترین اسامی بهره می گرفت.
۲) گفتگوی محبت آمیز
ارتباط کلامی با کلمات مهر آمیز، روابط میان زن و شوهر را تقویت می کند و در برآورده شدن خواسته های طرفین نقش بسزایی دارد. علاوه بر آن در تربیت فرزندان و نیز زندگی آینده شان مهم است.
خداوند متعال در سوره قصص با نقل قصه یک بانوی وارسته به گفتگوی دلنشین و محبت آمیز او با همسرش پرداخته و می فرماید؛ «و قالت امرات فرعون قرت عین لی و لک لاتقتلوه عسی آن ینفعنا او نتخذه ولدا (قصص/۹)؛ همسر فرعون ]در مورد طفلی که از دریا گرفته بودند[ به همسرش گفت: این نوزاد نور چشم من و توست، او را نکشید، شاید برای ما سودی داشته باشد یا اینکه او را به عنوان فرزند خود بپذیریم.»
این بانوی شایسته با گفتگوی دلنشین و استدلال متین خود خانواده اش را از یک بحران نجات داده و همسرش را از قتل یک کودک بی گناه بازداشت. امام علی(ع) در این رابطه می فرماید: «زیبا و دلنشین سخن بگوئید تا پاسخ های زیبا و دلنشین بشنوید.» درمورد زن و شوهر هم که نزدیکترین افراد نسبت به هم هستند این گفتگوهای مهرآمیز نه تنها باید باشد بلکه باید صدچندان گردد؛ رسول گرامی اسلام این حقیقت را این گونه بیان فرمود: مردی که به همسرش بگوید من تو را دوست دارم این سخن هرگز از دل آن زن بیرون نمی رود.» (۲)
بنابراین کلمات و عباراتی که روزانه در میان زوجین مطرح می شود ممکن است تأثیر بسزایی در نقویت و استحکام روابط مشترک آنان داشته باشد و یا خدای ناکرده به فروپاشی ارکان یک خانواده بینجامد.
سلام کردن نیز از موارد گفتگوی مهرآمیز می باشد. سلام کردن مسلمین به یکدیگر موجب ایجاد انس و الفت می شود و کینه ها را می زداید. بنابراین زن و شوهری که نیاز به انس و الفت و صفا و صمیمیت دارند، این دستور اسلامی را بیشتر رعایت کنند که این نوعی ابراز محبت به اعضای خانواده بوده و کانون خانه را گرم می کند. (بهشت خانواده/ مصطفوی/ ۳۴)
خداوند متعال می فرماید: «هرگاه به خانه ای وارد می شوید ]اگر کسی هم در آنجا نباشد[ بر خودتان سلام کنید سلام خوش آمدی است مبارک و پاکیزه از جانب خدا، پروردگار متعال اینگونه آیات خود را بر شما آشکار می کند تا درمورد آنان به تفکر و اندیشه بپردازید.» (نور/۶۱) و در سوره ابراهیم می فرماید: «تحیتهم فیها سلام؛ (ابراهیم/۲۳) تحیت اهل بهشت با سلام است.» آغاز ارتباط اهل بهشت و خوش آمد و انس شان با همدیگر با سلام و تحیت شروع می شود.
بنابراین هنگامی که شوهر از در وارد می شود باید به همسرش سلام کند و هرگاه که از خواب برمی خیزد زن به شوهر سلام کند و بهتر آن است که در سلام کردن هر یک بر دیگری سبقت گیرند. (بهشت خانواده/۱/۱۷)
سلام کردن و خداحافظی کردن و به استقبال هم رفتن و همدیگر را بدرقه کردن هرچند نکات کوچکی هستند ولی موجب ایجاد محبت و تقویت بنیان خانواده می شوند. زنی که هنگام وارد شدن همسرش به استقبال وی می رود و با خوشرویی به او سلام می کند و اگر شوهر چیزی در دست داشته باشد با مهربانی می گیرد و با گفتن «خسته نباشید» او را به خانه و صرف چیزی دعوت می نماید، علاوه بر این که بزرگ ترین ثوابها را نصیب خویش نموده، برای فرزندانش نیز می تواند الگوی خوبی باشد.
امام صادق«ع» به نقل از پدر بزرگوارش می فرماید: «هرکس زنی بگیرد باید احترامش کند.» (بحار/۱۰۳/۲۲۴) و نیز می فرمایند: «هر زنی که به شوهرش احترام بگذارد و آزارش نرساند خوشبخت و سعادت مند خواهد بود.» (همان ص۲۵۳)
3) اخلاق پسندیده
مقصود از حسن خلق، رفتارها و تعامل های مناسب در زندگی، سازگاری و مدارا با افراد است. کسی که خوش اخلاق باشد با مردم خوش رفتاری کند، با چهره ای خندان سخن بگوید، بردبار و صبور باشد، محبوب همه است و دوستانش بسیارند و همه از معاشرت و رفت و آمد با او لذت می برند. امام صادق«ع» می فرماید: «هیچ زندگانی گواراتر از خوش اخلاقی نیست.»(همان/۷۱/۳۸۹)
اساس زندگی زناشویی، سازگاری، تفاهم و همکاری است که این امور فقط در پرتو حسن خلق فراهم می شود. حسن خلق نیز به عنوان یک شرط لازم و ملاک مطلق برای همسر مناسب در همه شرایط زمانی و مکانی باید مورد توجه قرار گیرد. بنابراین اگر فردی دارای اخلاق پسندیده ای نباشد فاقد شرایط لازم محسوب می شود و به همین جهت است که اولیای دین- علیهم السلام- صریحاً ازدواج با چنین فردی را نهی کرده اند.

کسی که بداخلاق باشد، با صورت درهم کشیده با مردم ملاقات کند و در برابر حوادث و ناملایمات بی تابی کند و تندخو و بدزبان باشد، زندگی تلخ و ناگواری خواهد داشت و اطرافیانش نیز در عذابند و ممکن است به انواع بیماریهای جسمی و روحی مثل ضعف اعصاب و... مبتلا شود و محبوب کسی نیست.
پیامبر اسلام«ص» می فرماید: «انسان بداخلاق نفس خود را در رنج و عذاب دایم قرار می دهد.» (بحار/۷۳/۲۹۸) بنابراین کسی که به زندگی و همسر خویش علاقه مند است نباید بداخلاقی کند، زیرا اخلاق خوب، پشتوانه زندگی زناشویی است. بیشترین طلاق ها در اثر بدرفتاری زن و شوهر و عدم توافق اخلاقی صورت می گیرد. آمار طلاق نیز این مطلب را تأیید می کند؛ عدم توافق اخلاقی، نخستین علت بروز اختلاف های خانوادگی است. به عنوان نمونه آمار سال۸۶ به بعد حاکی از آن است، میزان طلاق حدود ۹/۱۱ افزایش داشته است. به طور کلی در کشور در طی ده سال اخیر طلاق تا مرز ۳۹درصد افزایش داشته است. (۳)
قرآن بارها در آیات متعدد از جمله آیه۶ سوره تحریم انسان ها را از عواقب بداخلاقی آگاه کرده و هشدار می دهد که خود و خانواده خویش را از آتشی که هیزم آن سنگ و انسان ها است حفظ کنند. برای نمونه یکی از آثار سوء خلق در خانواده، فشار قبر است به گونه ای که حتی اگر افراد در ابعاد دیگری از زندگی به وظایف خود عمل کنند ولی در خانواده رفتار نامناسب بروز دهند دچار فشار شدید قبر می شوند. (۴)
روایات فراوانی وجود دارد که از عواقب شوم بداخلاقی و از عاقبت خوش اخلاقی ما را آگاه می سازد از جمله: پیامبر اکرم«ص» می فرمایند: خوش اخلاقی گناه را محو می کند هم چنان که آفتاب یخ را آب می کند. نهج الفصاحه/فرید تنکابنی/ص۱۳۹) همچنین می فرمایند: به مردم چیزی بهتر از اخلاق نیک نداده اند. (همان/۸۳۵)
۴) عفو و گذشت
توجه به صفات خداوند از قبیل رحمت و مهربانی گسترده (انعام/۵۴) توانایی نامحدود (انعام/۱۴۷) و حمایت و کفایت او (هود/۱۱) از مخلوقات خود از جمله انسان، آثاری مثبت در زندگی فرد و جنبه های خانوادگی او دارد. عطوفت و رحمت اعضای خانواده نسبت به هم و عفو و گذشت آن ها، نشان از بهره مند شدن انسان از صفات خالق بی همتایش دارد.
هر زن و شوهری طبعاً در زندگی خود دچار خطاها و لغزش هایی می شوند چرا که انسان جایزالخطا است و به غیر از معصومین (علیهم السلام) کسی را نمی توان مصون از اشتباه و لغزش دانست. به همین جهت قرآن کریم می فرماید: «آنان شایسته است عفو کنند و از لغزش های دیگران چشم بپوشند، آیا دوست نمی دارید که خداوند نیز شما را عفو کند، البته که خدا آمرزنده و مهربان است.»(نور/۲۲)
امام صادق(ع) فرمود: هر انسان مسلمانی که خشمگین شود و با وجود فوران شعله غضب و توانائی بر اعمال آن، خشم خود را فرو برد، خداوند در روز قیامت دل او را سرشار از رضایت و خشنودی خود خواهد نمود. آری بهترین و زیباترین روش در تقویت بنیان خانواده توسل به عفو و گذشت و بردباری در مقابل خطاهای اعضای خانواده بویژه زن و شوهر نسبت به همدیگر است. رسول خدا(ص) فرمود: عفو و گذشت را از عادات روزمره خود قرار دهید؛ زیرا که عفو، موجب عزت و سربلندی هر بنده ای است، پس عفو کنید تا خداوند شما را عزیز و بلندمرتبه گرداند.
زنان و مردان مسلمان نه تنها از خطاهای خود نسبت به همدیگر عفو می کنند بلکه از ترشروئی و نگاه های تند نسبت به همدیگر اجتناب می ورزند؛ پیامبر اکرم می فرمایند: «خداوند تعالی کسی را که در مقابل برادران خود عبوس باشد دشمن دارد». (نهج الفصاحه/۱۳۹) پس ترشرویی نسبت به دیگران و بخصوص شوهر یا همسر نه تنها آثار بدی در کالبد خانواده دارد بلکه مبغوض حق تعالی و اولیائش نیز می باشد. پیامبر(ص) فرمود: حق زن بر شوهرش این است که او را گرسنه نگذارد، بدنش را بپوشاند و هرگز با او با بدخلقی و ترشروئی و چهره ای گرفته برخورد ننماید.
۵) سپاس گزاری
سپاس گزاری زوجین در خانواده آثار مطلوبی در زندگی آنها و نیز در تربیت فرزندان دارد. از صفات مناسب زنان شکرگزاری در خانواده است (الدرالمنثور/ سیوطی/ ج۱ ص۱۵۲) و در مقابل ناسپاسی زن، پیامدهای نامطلوبی در خانواده به ویژه برای خود او دارد(۵). مرد نیز باید تلاش های همسر خود را در خانواده با گفتار نیکو سپاس گزار باشد که این امر علاوه بر تشویق زن، صمیمیت بین آنها را می افزاید؛ امام رضا(ع) فرمود: «من لم یشکر المنعم من المخلوقین لم یشکرالله= کسی که از احسان و نیکی نیکوکار تشکر نکند، نمی تواند از خدا هم تشکر کند» (وسایل الشیعه/ ۶/ ۵۴۲)
تأمین معاش کار آسانی نیست و زحمت و دردسرهای فراوان دارد. انسان خواهان رفاه و آسایش خویش است و ذاتاً به آن علاقه مند است و اگر به کسی احسان کرد، انتظار قدردانی دارد و اگر از او سپاس گزاری شد، تشویق می شود و به احسان و انفاق، رغبت بیشتری نشان می دهد.

حق شناسی و شکرگزاری یکی از خصلت های پسندیده و بهترین راه جلب احسان است. حتی خداوند بزرگ هم که نیازی به دیگران ندارد، سپاس گزاری از نعمت هایش را شرط تداوم برخورداری از نعمت شمرده می فرماید؛ «لئن شکرتم لازیدنکم». (ابراهیم/۷)
همسر نیز یک بشر عادی است و وقتی هزینه خانواده را تأمین می کند و این عمل را یک وظیفه اخلاقی و شرعی خود دانسته و از آن لذت می برد؛ انتظار دارد که وجودش مغتنم شمرده شده و از کارهایش قدردانی شود. امام صادق«ع» می فرماید: «بهترین زن های شما زنی است که وقتی شوهرش چیزی می آورد سپاس گزاری کند و اگر نیاورد راضی باشد». (بحار/ ۱۰۳/ ۲۳۹) در مقابل، خانه داری هم چندان آسان نیست، اگر با دیده انصاف بنگریم، باید اقرار نمود که دشوار و خسته کننده است. به ویژه کار تربیت فرزند بیشتر به دوش زن است. همه این کارها در طول زندگی تکرار می شوند و پیوسته ادامه دارند، پس اگر در مقابل زحمات زن، مرد خانواده علاوه بر حمایت های مالی، از او تشکر و قدردانی کند و زحمات او را ارج نهد، این کارهای خسته کننده و طاقت فرسا نه تنها لذت بخش می شود، بلکه از حالت یکنواختی و ملالت آور بودن نیز خارج می شود. (همسرداری/ ابراهیم امینی/ ۷۸)
۶) رفتار پسندیده با خویشان همسر
یکی از عوامل ایجاد انس و الفت میان زن و شوهر رفتار صحیح و محترمانه با خویشان همسر است. براساس تعالیم اسلام، والدین همسر، پدر و مادر او به حساب می آیند.(۶) و رعایت احترام و حقوق آن ها لازم است. از طرفی والدین نیز باید رفتار خوبی با داماد یا عروس خود داشته باشند، اگر فرد، داماد خود را مانند پسر خود و عروسش را مانند دختر خویش بداند، روابط عاطفی بین آن ها استحکام بیشتری خواهد داشت. اگر انسان در برخورد با همه مخصوصاً با خویشان خود و همسرش، رضایت خدا را در نظر بگیرد، خداوند این کار او را بدون پاداش نخواهد گذاشت. حضرت علی(ع) می فرمایند: ای مردم انسان هر مقدار که ثروت مند باشد باز از خویشان خود بی نیاز نیست که از او با دست و زبان دفاع کنند. خویشاوندان انسان بزرگترین گروهی هستند که از او حمایت می کنند و اضطراب و ناراحتی او را می زدایند و در هنگام مصیبت ها نسبت به او پرعاطفه ترین مردم می باشند. آگاه باشید که مبادا از بستگان تهیدست خود روبرگردانید و از آنان چیزی را دریغ ندارید که نگاه داشتن مال دنیا زیادی نیاورد و از بین رفتنش کمبود نیاورد، آن کس که دست دهندأ خود را از بستگانش باز دارد، تنها یک دست را از آن ها گرفته ولی دست های فراوانی را از خویش دور کرده است و کسی که پر و بال محبت را بگستراند، دوستی خویشاوندانش تداوم خواهد یافت. (نهج البلاغه دشتی/ خ۲۳)
بهترین راه حل مشکل در میان بعضی از عروسها و خانواده شوهرشان و یا میان دامادها و خانواده همسرشان این است که هر دوی آن ها به خانواده های هم احترام بگذارند، در کارهایشان با آنها مشورت کنند (با رعایت حریم و حفظ اسرار خانوادگی) و با نیکی و محبت آنها را به عنوان دومین خانواده خود بعد از پدر و مادرشان تلقی نمایند. زن و شوهر باید در نظر داشته باشند که مدارا و سازش با خویشان و جلب دوستی آنها، نه تنها حمایت اجتماعی آنها را در پی دارد بلکه از رموز و از لوازم همسرداری به شمار می آید.
منبع :   
۱- مستدرک الوسایل، ج۲، ص۵۳۲، به نقل از ابراهیم امینی، آیین همسرداری، ص.۳۴
۲- حر عاملی، وسایل الشیعه، ج۱۴،ص.۱۰ به نقل از سالاری فر، محمدرضا، نظام خانواده در اسلام، ص.۷۲
۳- سایت فمینیست، آمار ازدواج و طلاق در کشور به نقل از سازمان ثبت احوال.
۴- مجلسی، بحارالانوار، ج۶، ص۲۲۰، به نقل از محمدرضا سالاری فر، نظام خانواده در اسلام، ص.۷۱
۵- حر عاملی، وسایل الشیعه، ج۱۴، ص۱۱۵، به نقل از نظام خانواده در اسلام. ص.۷۳
۶- الاباء ثلاثه: اب زوجک و اب ولدک و اب علمک، علامه امینی، الغدیر، ج۱، ص۳۶۹، به نقل از محمدرضا سالاری فر، نظام خانواده در اسلام.