![](635717979505889514.jpg")
يكشنبه, ۵ آبان ۱۳۹۲، ۱۱:۲۹ ق.ظ
بررسی تاریخی آیه مباهله و بازتاب‌های آن
چکیده
آیه مباهله از جنجالی‌ترین آیات قرآن کریم است. سنت مباهله از دیرباز در بین اقوام سامی رواج داشته و در کتاب‌های مقدس دیگر به جز قرآن نیز به مواردی از آن اشاره شده است. مباهله مذکور در قرآن به ماجرای گفتگو و مناظره مسیحیان نجران با پیامبر اختصاص دارد که در سرانجام آن به دلیل امتناع مسیحیان از پذیرش دعوت پیامبر، طرفین توافق کردند که دست به مباهله زنند و از خدا بخواهند که راستگو را از دروغگو تمایز دهد. این مباهله در میانه راه به دلیل امتناع مسیحیان متوقف شد و به انجام نرسید. اما همراهی اهل بیت پیامبر با ایشان در این حادثه، زمینه گسترده‌ای برای مجادلات کلامی بین فرق و مذاهب اسلامی را پدید آورده است. بیشتر مفسران از این آیه برای اثبات فضیلت اهل بیت استفاده کرده‌اند و شیعه علاوه بر آن از این آیه برای اثبات معتقدات دیگری چون عصمت و امامت بلافصل امام علی استفاده کرده است.در این مقاله به بررسی دیدگا‌های کلامی پیرامون آیه مباهله پرداخته شده است. ابتدا واژه مباهله از نظر لغوی و اصطلاحی تعریف شده است. سپس ماجای تاریخی مباهله پیامبر با مسیحیان نجران از منابع تاریخی و اسباب نزول گزارش شده است. در بخش اصلی مقاله به برداشت‌های کلامی از آیه مباهله در اثبات افضلیت اهل بیت و اولویت امام علی (علیه السلام) به خلافت از نظر شیعه پرداخته شده و دیدگاه‌های رقیب نیز گزارش و بررسی شده‌اند.
مفهوم‌شناسی
واژه مباهله از ریشۀ «بهل» گرفته شده است. این ریشه و مشتقات آن در معانی رها
ساختن و ترک گفتن به کار می‌رود و به همین مناسبت به معنای لعنت و نفرین نیز
بکار رفته است در بیان ارتباط معنای نخست و دوم گفته شده که لعنت الهی، موجب جدا شدن و انفکاک انسان از رحمت خداوند می‌شود ویا آن که لعن و نفرین گاه همراه با دعا و تضرع بسیار و در نتیجه همراه با توجه
کامل قلب و انقطاع از محیط می‌باشد در بیان تفاوت بین مباهله و لعنت نیز گفته شده
که مباهله همواره از شدّت و تأکید بیشتری نسبت به لعنت برخوردار است اشتقاق مباهله
از ریشه‌ای عربی به معنای غیر اعجمی بودن آن نیست؛ بلکه موارد کاربرد این واژه در
زبان‌های عبری و سریانی نیز پیش از کاربرد عربی آن یافت شده که دلیل بر وام‌گیری
آن در زبان عربی است.
سنت مباهله از دیرباز در میان برخی جوامع بشری و به ویژه اقوام سامی متداول بوده
است. مباهله بر پایه این باور استوار است که در موارد نومیدی از اثبات حقیقت به
طریق طبیعی، به عالم غیب روی آورده و درخواست کشف حقیقت از جانب خداوند می‌شود.
برای نمونه می‌توان از سوگند پاکدامنی در بین بابلیان یاد کرد که در موارد اتهام
زنان به انجام عمل خلاف عفت برگزار می‌شد و یا آتش هوله که فرد متهم از آن گذر می‌کرد
و در صورت بی‌گناهی گزندی به او وارد نمی‌شدو نیز برخی آزمایش‌های مشابه دیگر که
برای اثبات بی‌گناهی در بین بویان عرب مرسوم بوده است. برخی اقوام اروپایی نیز
پیروزی هر یک از طرفین در مبارزۀ تن به تن را دلیل بر حقانیت وی می‌پنداشتند.
در کتاب مقدس نیز مواردی از مباهله گزارش شده است. برای نمونه از رقابت هابیل و
قابیل یاد شده که دو هدیه به پیشگاه خداوند تقدیم می‌دارند و خداوند یکی از آنها
را به نشانه قبولی برمی‌گزیند و دیگری را رد می‌کند. نشانه قبولی خدا، نزول آتشی
از آسمان بر هدیه فرد بر حق بوده است قدیم، سفر اول این ماجرا به شکل خلاصه‌تری در
قرآن نیز گزارش شده است. در روایات نیز مواردی چون مباهله موسی با قارون که به
هلاکت قارون منتهی می‌شود، آمده است.
مباهله در معنای اصطلاحی آن به درخواست نزول لعن و عذاب بر مخالف پس از بی‌حاصل
ماندن بحث و مناظره اطلاق می‌شود و تنها به مواردی اختصاص دارد که دو طرف برای
اثبات موضوعی غالبا دینی و مذهبی در مقابل یکدیگر قرار گرفته و از خداوند درخواست
لعن و نفرین و نزول عذاب بر طرف دروغگو می کنند. این اصطلاح دو بار در قرآن به کار
رفته است. یک مورد آن به مناظرۀ مسیحیان نجران با پیامبر(صلی الله علیه واله)
دربارۀ حضرت عیسی(ع) مرتبط بوده و موضوعی کلامی به شمار می رود. مورد دیگر در
ارتباط با کسانی است که همسران خود را به عمل منافی عفت، متهم می سازند که بنابر
آیه مذکور باید طرفین برای اثبات حقانیت خود چهار بار سوگند یاد کنند و در بار
پنجم درخواست عذاب برای طرف دروغگو کنند. این مورد، موضوعی فقهی بوده و از محدوده
این بحث خارج است و معمولا در فقه نیز با اصطلاح (لعان) از آن یاد می‌شود و واژه
مباهله برای آن بکار نمی‌رود. در آیه‌ای دیگر نیز برخی از کفار به صورت یک جانبه
از خداوند می‌خواهند که اگر ادعای محمد(ص) حق است پس سنگی از آسمان بر سرشان فرو
فرستد لیکن از آن جا که مباهله در اصطلاح، عملی دو طرفه می‌باشد، لذا به این مورد
نیز در این مقاله پرداخته نمی‌شود.
واژه مباهله از ریشۀ «بهل» گرفته شده است. این ریشه و مشتقات آن در معانی رها
ساختن و ترک گفتن به کار می‌رود و به همین مناسبت به معنای لعنت و نفرین نیز
بکار رفته است در بیان ارتباط معنای نخست و دوم گفته شده که لعنت الهی، موجب جدا شدن و انفکاک انسان از رحمت خداوند می‌شود ویا آن که لعن و نفرین گاه همراه با دعا و تضرع بسیار و در نتیجه همراه با توجه
کامل قلب و انقطاع از محیط می‌باشد در بیان تفاوت بین مباهله و لعنت نیز گفته شده
که مباهله همواره از شدّت و تأکید بیشتری نسبت به لعنت برخوردار است اشتقاق مباهله
از ریشه‌ای عربی به معنای غیر اعجمی بودن آن نیست؛ بلکه موارد کاربرد این واژه در
زبان‌های عبری و سریانی نیز پیش از کاربرد عربی آن یافت شده که دلیل بر وام‌گیری
آن در زبان عربی است.
سنت مباهله از دیرباز در میان برخی جوامع بشری و به ویژه اقوام سامی متداول بوده
است. مباهله بر پایه این باور استوار است که در موارد نومیدی از اثبات حقیقت به
طریق طبیعی، به عالم غیب روی آورده و درخواست کشف حقیقت از جانب خداوند می‌شود.
برای نمونه می‌توان از سوگند پاکدامنی در بین بابلیان یاد کرد که در موارد اتهام
زنان به انجام عمل خلاف عفت برگزار می‌شد و یا آتش هوله که فرد متهم از آن گذر می‌کرد
و در صورت بی‌گناهی گزندی به او وارد نمی‌شدو نیز برخی آزمایش‌های مشابه دیگر که
برای اثبات بی‌گناهی در بین بویان عرب مرسوم بوده است. برخی اقوام اروپایی نیز
پیروزی هر یک از طرفین در مبارزۀ تن به تن را دلیل بر حقانیت وی می‌پنداشتند.
در کتاب مقدس نیز مواردی از مباهله گزارش شده است. برای نمونه از رقابت هابیل و
قابیل یاد شده که دو هدیه به پیشگاه خداوند تقدیم می‌دارند و خداوند یکی از آنها
را به نشانه قبولی برمی‌گزیند و دیگری را رد می‌کند. نشانه قبولی خدا، نزول آتشی
از آسمان بر هدیه فرد بر حق بوده است قدیم، سفر اول این ماجرا به شکل خلاصه‌تری در
قرآن نیز گزارش شده است. در روایات نیز مواردی چون مباهله موسی با قارون که به
هلاکت قارون منتهی می‌شود، آمده است.
مباهله در معنای اصطلاحی آن به درخواست نزول لعن و عذاب بر مخالف پس از بی‌حاصل
ماندن بحث و مناظره اطلاق می‌شود و تنها به مواردی اختصاص دارد که دو طرف برای
اثبات موضوعی غالبا دینی و مذهبی در مقابل یکدیگر قرار گرفته و از خداوند درخواست
لعن و نفرین و نزول عذاب بر طرف دروغگو می کنند. این اصطلاح دو بار در قرآن به کار
رفته است. یک مورد آن به مناظرۀ مسیحیان نجران با پیامبر(صلی الله علیه واله)
دربارۀ حضرت عیسی(ع) مرتبط بوده و موضوعی کلامی به شمار می رود. مورد دیگر در
ارتباط با کسانی است که همسران خود را به عمل منافی عفت، متهم می سازند که بنابر
آیه مذکور باید طرفین برای اثبات حقانیت خود چهار بار سوگند یاد کنند و در بار
پنجم درخواست عذاب برای طرف دروغگو کنند. این مورد، موضوعی فقهی بوده و از محدوده
این بحث خارج است و معمولا در فقه نیز با اصطلاح (لعان) از آن یاد می‌شود و واژه
مباهله برای آن بکار نمی‌رود. در آیه‌ای دیگر نیز برخی از کفار به صورت یک جانبه
از خداوند می‌خواهند که اگر ادعای محمد(ص) حق است پس سنگی از آسمان بر سرشان فرو
فرستد لیکن از آن جا که مباهله در اصطلاح، عملی دو طرفه می‌باشد، لذا به این مورد
نیز در این مقاله پرداخته نمی‌شود.
